Kazimir Ostrogović, Kuća u Banjoj Luci #trećidio
autor: Aleksandar Marić
Kako običan čovjek može da utiče na donošenje odluka u svom gradu?
@podcast_sfera
Uvod u treći dio priče započeo bih sa pitanjem “Kako običan čovjek može da utiče na donošenje odluka u svom gradu?” koje sam pročitao u opisu jednog reels videa na Instagram profilu Sfera, koji se ticao teme zaštite Generalštaba i Beogradskog sajma. Razmišljao sam i povukao sam paralelu sa citatom iz filma Čuvari formule koji glasi “Dođe u životu trenutak kada čovek mora sam da izabere svoj put. Svaka akcija ima svoju reakciju.”, odnosno dovoljan je jedan običan čovjek koji će pokrenuti lančanu reakciju.
Ujedno moj odgovor odnosi se na ovu priču o Ostrogovićevoj kući u koju sam se spontano upustio 15. aprila, a dva mjeseca kasnije, početkom juna sa profesoricom Nevenom predajemo “Inicijativu za dodjelu statusa zaštite višeporodičnom stambenom objektu u Ulici kralja Petra I Karađorđevića 117” u Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske. Samim tim ova priča će da prati i interpretira sadržaj inicijative, kao i kratki razgovor sa koleginicama iz Zagreba koje u ovom trenutku rade na obnovi Ostrogovićeve kuće u Veberovoj ulici.
Fotografija 1. Ulica Maršala Tita u Banjaluci, 1956. ©Arhiv Republike Srpske
70 GODINA KASNIJE
Banja Luka, 8. septembar 1954. “Molimo da nam Narodni odbor grada Banja Luke izda građevinsku dozvolu za građenje stambene vile na zemljištu u ulici Maršala Tita (preko puta Pozorišta) u vlasništvu Mare Borovnice, rođene Delić...” Ovako izgleda početak molbe Fabrike Celuloze za građevinsku dozvolu. A sedamdeset godina kasnije, 5. juna 2024. profesorica Nevena i ja počinjemo inicijativu sa “Poštovani,Molimo Vas da razmotrite prijedlog da se izvrši stručna valorizacija i dodjela odgovarajućeg statusa zaštite višeporodičnom stambenom objektu u Ulici kralja Petra I Karađorđevića 117 u Banjaluci, na parceli br. 3306 i 3304/4, katastarska opština 7(K3).”
Višeporodična stambena zgrada u Ulici kralja Petra I Karađorđevića 117 u Banjaluci je manja slobodnostojeća vila sa tri stana. Zgrada je zadržala autentičnost iz vremena izgradnje, ali je potrebna stručna sanacija. Prema katastarskim podacima Republičke uprave za geodetske i imovinsko-pravne poslove, vlasnik obje parcele je SIZ Stanovanja Banjaluka. Stambeni objekat se nalazi na manjoj parceli od 147 m² unutar veće parcele od 3,755 m² koja je definisana kao dvorište.
DRUŠTVENI KONTEKST I ISTORIJSKA VRIJEDNOST KUĆE
Tokom 1950-ih, Jugoslavija je prolazila kroz značajne ekonomske i privredne promjene, koje su bile dio šireg konteksta socijalističke transformacije zemlje. Banja Luku u tom poslijeratnom periodu karakterisali su ubrzana industrijalizacija, urbanizacija i modernizacija, a Ostrogovićeva kuća predstavlja dio tog procesa. Takođe, važno je naglasiti da narudžba i gradnja individualnih stambenih objekata nisu bile uobičajene za taj period.
Izgradnju kuće-vile finansirala je tek osnovana Fabrika Celuloze u Banjaluci 1954. godine, dok je građevinsko preduzeće „Krajina“ sprovelo radove u periodu od 15. decembra 1954. do 1. marta 1956. godine. Najveći stan od tri prvobitno je bio namijenjen poznatom Banjalučaninu Niki Jurinčiću (1914-1983), koji je, između mnogobrojnih funkcija, obavljao i dužnosti Ministra industrije i rudarstva Narodne Republike Bosne i Hercegovine, te Predsjednika Vijeća Saveza sindikata Narodne Republike Bosne i Hercegovine.
Kuća je vrijedno arhitektonsko djelo iz opusa eminentnog arhitekta Kazimira Ostrogovića (1907-1965), koji je autor istaknutih društvenih i stambenih objekata izvedenih u Republici Hrvatskoj, kao što su kompleks Instituta „Ruđer Bošković“, Gradska vijećnica Zagreb, Fakultet strojarstva i brodogradnje, i vila „Zagorje“ u Zagrebu (danas Predsjednički dvori).
Pretpostavljamo da je stambena zgrada u Banjaluci njegova jedina arhitektonska realizacija u Bosni i Hercegovini.
Fotografija 2. Ulica kralja Petra I Karađorđevića ©Tomas Damjanović
U kontekstu ovih činjenica, predmetna stambena zgrada – vila u Banjaluci je integralni dio kulturne slojevitosti grada i predstavlja istorijski artefakt lokalne i regionalne istorije 20. vijeka, čiji društveni značaj tek treba temeljno istražiti. Njeno očuvanje i zaštita od suštinskog su značaja za očuvanje urbanog identiteta Banjaluke i prepoznavanje vrijednosti arhitektonske baštine u širem kontekstu jugoslovenskog modernizma.
KULTURNE I ESTETSKE VRIJEDNOSTI
Fotografija 3. Podužni presjek kuće ©Arhiv Republike Srpske
Modernistički idiom
Stambena zgrada je rijedak primjer kolektivne stambene gradnje visoke arhitektonske vrijednosti izgrađene u deceniji nakon Drugog svjetskog rata. Riječ je o periodu skromne ekonomske moći, nedostatka stručnjaka, a velikog pritiska na građevinski sektor koji je dolazio iz poslijeratne stambene krize. Stambenu arhitekturu ove decenije u Banjaluci odlikuje ponavljanje banalnog arhitektonskog tipa bez visokih prostornih i estetskih dometa. Ostrogovićevu kuću karakteriše netipično, raskošno i prostorno rješenje, kako po kvadraturi najvećeg stana, funkcionalnoj razradi, tako i u elaboraciji arhitektonskih detalja i materijalizacije. Kuća se može svrstati, u modernizmu, svojstven tip zgrada-vila – tip modernističkog idioma koji je namjenjen kolektivnoj šemi stanovanja, ali koji istovremeno posjeduje kvalitete i odlike jednoporodične kuće.
Modernistički idiom u arhitekturi naglašava funkcionalnost, jednostavnost i čistoću linija, upotrebu novih materijala i tehnologija, otvoreni plan, minimalizam, te integraciju sa prirodom. Ove karakteristike su jasno vidljive u dizajnu Ostrogovićeve kuće.
Arhitekturu kuće možemo sagledati kroz jasnu horizontalnu podjelu volumena. Baza, odnosno prizemlje s pomoćnim prostorijama i malim stanom, izvedena je od lokalno klesanog kamena. Prvi sprat predstavlja čist kubus, sa malterom kao završnom obradom, u kom je smješten veliki dvostrano orijentisan stan. Potkrovlje je realizovano drvenim skeletom i obloženo vertikalnim drvenim daskama, iako su projektni crteži predviđali dva manja stana, u stvarnom rješenju je to jedan stan. Sprat kuće „lebdi“ preko istočnog i zapadnog zida kamene baze, gdje su vidljive sitnorebraste armirano-betonske gredice. Sa istočne strane nalazi se lođa s pogledom na dvorište i Narodno pozorište RS, dok je sa zapadne strane ostakljena lođa. Stan u potkrovlju ima dvostrani izlaz na vanjske balkone, prekrivene drvenom krovnom strehom, čiji razmak greda uspostavlja harmoničan odnos sa armirano-betonskim konzolama prizemlja. Četiri čelična stuba, sa obje strane balkona, integrišu cjelokupnu strukturu kuće.
Fotografija 4-5-6. Poprečni presjek, osnova prvog sprata i prizemlja kuće ©Arhiv Republike Srpske
Kuća i okućnica
Fotografija 7. Ulica Maršala Tita u Banjaluci, 1956. ©Arhiv Republike Srpske
Kada pogledamo staru arhivsku fotografiju kuće, uočavamo kako je kuća odlično uklopljena u strukturu kuća-vila koja danas više ne postoji. Današnja arhitektura zgrade, zajedno s prostranim otvorenim i zelenim prostorom dvorišta, doprinosi kvalitetu šire lokacije i njezinoj slojevitoj istoriji. Parcela i zgrada čine četvrti ugao jedne od najreprezentativnijih gradskih raskrsnica. Ansambl raskrsnice čine četiri zgrade sa svojim parcelama i javnim prostorima - Arhiv Republike Srpske (1880), Narodno pozorište RS (1930), Skupština (nekadašnji Dom JNA, 1973) i naša - Ostrogovićeva kuća (1954).
Ova rijetka reprezentativna pozicija za stambenu arhitekturu čini zgradu dijelom niza objekata koji pokazuju karakteristike moderne arhitekture 20. vijeka - međuratnog modernizma, modernizma neposredno nakon Drugog svjetskog rata i tzv. visokog modernizma sedme decenije. Istovremeno, zgrada svojom pozicijom na parceli logičan je nastavak niza reprezentativnih vila duž Ulice kralja Petra I Karađorđevića koji je započet u periodu Austro-ugarske uprave.
Kao slobodnostojeća kuća smještena u središtu veće parcele, zgrada-vila doprinosi vizualnoj prepoznatljivosti okolnih reprezentativnih objekata javne namjene. Bogatstvo zelenila na parceli ističe modernističke karakteristike zgrade, doprinosi proširenju i integrira se u linearni razvoj grada duž Ulice kralja Petra, te postaje bitan dio zelene strukture grada koja se sistematično smanjuje i fragmentira već dugi niz godina.
Fotografija 8. Ulica kralja Petra I Karađorđevića ©Tomas Damjanović
Bliznakinje
Stambena zgrada u Ulici kralja Petra I Karađorđevića 117 je 'bliznakinja' stambene zgrade u Zagrebu na adresi Veberova 5. Projekat je kreirao Atelje Kazimira Ostrogovića za ekskluzivnu lokaciju na padinama Sljemena, ali se, iz nepoznatih razloga, koristio za izgradnju zgrade i u Banjaluci. Budući da je teren u Banjaluci ravan, bila su potrebna određena prilagođavanja tokom izgradnje. Iako je originalni arhitektonski projekat, koji se čuva u Arhivu Republike Srpske, prikazivao kuću u Veberovoj ulici, ovaj interesantan slučaj dvije iste zgrade na različitim i udaljenim lokacijama omogućava komparativne studije u kontekstu mnogobrojnih arhitektonskih tema. Ostrogovićeva kuća u Zagrebu trenutno prolazi kroz arhitektonsku rekonstrukciju.
U vezi s tim, arhitektica Azra, ispred atelier ASK, nam je pružila uvid u proces obnove i trenutni status kuće u Zagrebu. Prema njenim riječima, ključna inicijativa za projekat obnove potekla je od predstavnice suvlasnika, a zgrada u Zagrebu je trenutno zaštićena samo kao dio Povijesne urbane cjeline Grada Zagreba.
Možete li ukratko opisati procese i procedure obnove ovog tipa objekta - šta su bili ključni koraci od početka projekta do sada?
Smatram da je u slučaju nekretnine koja ima više suvlasnika ključna zajednička odluka o obnovi zgrade i to (kad je riječ o vrijednoj realizaciji renomiranog arhitekta) na način da se zgrada vrati u izvorno stanje, čuvajući sve bitne oblikovne elemente. Ključna je bila izrada detaljnog arhitektonskog snimka postojećeg stanja, pronalaženje izvorne projektne dokumentacije u arhivu u Banja Luci te starijih fotografija koje prezentiraju izvorno stanje zgrade iz vremena kada je izvedena. Također je izvršena preliminarna ocjena stanja konstrukcije obzirom na nedavni potres koja je pokazala njeno zadovoljavajuće stanje. Trenutno je izradi glavni projekt i u pripremi su konzervatorsko-restauratorski istražni radovi kako bi se definirale izvorna struktura žbuke i boje pročelja i boje stolarije i bravarije.
Fotografija 9. Arhitektica Azra Suljić ©Vizkultura
Arhitektonski tim nailazio je na određene prepreke, jer je kuća tokom vremena doživjela određene intervencije koje će morati biti uklonjene kako bi se ostvarilo sufinansiranje obnove. Ipak, suvlasnici zgrade, Gradski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirode, te projektantski tim, složni su u provođenju procesa obnove, kao i želje da zgrada bude upisana u Registar kulturnih dobara. Kada je riječ o dugoročnom opstanku i značaju u zajednici, plan je da zgrada ostane u izvornoj, stambenoj namjeni.
KRAJ JE NOVI POČETAK
Kroz ovu neplaniranu avanturu, istražujući prošlost i sadašnjost Ostrogovićeve kuće, naučio sam mnogo o značaju arhitektonskog naslijeđa i uticaju pojedinaca na očuvanje kulturnih dragocjenosti. Od trenutka kada sam se zaustavio ispred ove kuće, do dubljeg istraživanja njene prošlosti, bio sam vođen željom da otkrijem skrivene priče i značaj ovog objekta.
Fotografija 10. Ostrogovićeva kuća Banja Luka ©Arhiv Republike Srpske
Fotografija 11. Ostrogovićeva kuča Zagreb ©Muzej za umjetnost i obrt
Ostrogovićeva kuća, koja je poput svjetlosti u sjeni, privukla je moju pažnju svojom jedinstvenom arhitekturom i bogatom istorijom. Saznanje da kuća u Banjoj Luci ima svoju identičnu bliznakinju u Zagrebu otvorilo je nova pitanja i otkrilo značaj ovog arhitektonskog djela u širem kontekstu jugoslovenskog modernizma.
Razgovori sa gospođom Sanjom Popović dodatno su obogatili moje istraživanje, pružajući lične i emotivne uvide u život unutar ove kuće. Njene priče o djetinjstvu, zajedničkim aktivnostima sa komšijama i ulozi njenog oca u lokalnoj zajednici oslikavaju duh vremena.
Ostrogovićeva kuća nije samo zgrada, već simbol koji povezuje različite vremenske periode i generacije. Ona predstavlja svjetlost koja osvjetljava našu prošlost, pruža dom u sadašnjosti i budi snove o budućnosti. Kroz ovu priču, shvatio sam važnost komunikacije i saradnje kako bismo sačuvali i cijenili naslijeđe naše zajednice. Nadam se da će ove priče doprijeti do investitora i pokrenuti kulturan dijalog o budućnosti kuće.
Dok čekamo odgovor Republičkog zavoda za zaštitu na našu inicijativu, nadamo se da će svjetlost prošlosti osvijetliti put ka očuvanju ovog dragocjenog naslijeđa. Kroz zajednički napor i uvažavanje značaja naših arhitektonskih dragulja, možemo osigurati da oni nastave da obogaćuju naše zajednice i buduće generacije.
Arhitektura, kao svjetlost prošlosti, dom sadašnjosti i san budućnosti, ima moć da inspiriše, povezuje i očuva kulturnu baštinu.
